Esperanta ligilo

n-ro 8, oktobro 2021

 

 

          Enhavtabelo

Financa raporto

Okaze de Internacia Tago de Paco

Postelekte

Rezultoj de la Belartaj konkursoj de UEA

Lingva forumo. Parolata enigmo - la vaska lingvo

Vikipedio 20-jara

Interreto plibonigas memorkapablon de pensiuloj

Cxunjo demandas

       La 25-a  de oktobro - Monda Tago de makaronioj

Facila legajxo.

 Kial abio kaj pino cxiam estas verdaj? (Cxuvasxa popola fabelo)

Stenografia pagxo (nur en brajla versio)

Por la retumantoj

 

 

 

 

     Financa raporto de LIBE

          por la jaro 2020

 

          konto libk-p cxe uea

komenca saldo ..... euxroj   529,09

 

     enspezoj:

kotizoj .................   940,82

                          :::::::::

entute ..................   940,82

 

     elspezoj:

membreco cxe uea .......   132,00

                          :::::::::

entute ..................   132,00

fina saldo .............. 1.337,91

 

     konto da costa-libe cxe bnl

komenca saldo .... euxroj  4.388,77

 

    enspezoj:    

kotizoj ...............   .355,00

donacoj ................   . 50,00

subteno Thilander .....  8.551,66

elinvestita mono ....... 22.199,31

interezo ...............   .  0,16

                         ::::::::::

entute ................. 31.112,13

 

     elspezoj:

presado EL ...........  7.636,90

bankokostoj kaj impostoj   .223,19

                         ::::::::::

entute .................  7.860,11

fina saldo ............. 27.640,79

 

  Kelkaj klarigoj. sur nia konto cxe UEA ni havis jarkomence 529 euxrojn, kiuj farigxis jarfine 1.337

pro enveno de 940 euxroj kiel kotizoj kaj pago de 132 euxroj kiel kotizo de faka asocio de UEA.

Sur nia konto cxe BNL ni havis jarkomence 4.388,77 euxrojn; ili farigxis

jarfine 27.640,79. Envenis 01 399

euxroj kiel kotizoj kaj 50 kiel donaco kaj 223 euxroj forfluis kiel impostoj kaj bankokostoj, sed tri

estis la cxefaj kauxzoj de la nekutima stato de la konto:

a) La kosto por la presado de el, mankanta en la pasintjara raporto, aperas cxi tie,

dufoje;

b) Pro ia nereguleco cxe niaj svedaj subtenantoj, ilia tre valora kaj konstanta monhelpo por

nia revuo aperas cxifoje trioble;

c) Ni komencis elinvesti monon por eviti komplikajxojn kiam nian kapitalon devos ekprizorgi nova kasisto.

  Mian longan babiladon mi finas per paradokso: nome. petas pardonon pro nepardonebla prokrasto en la prezento de la supra raporto

      la kasisto p. l. da costa

 

 

 

     Okaze de la Internacia Tago de Paco, la 21-an de septembro 2021, Universala Esperanto-Asocio (UEA) gratulas Unuigxintajn Naciojn pro ties cxiutagaj klopodoj krei pli pacan mondon. Ni vivas en epoko de grandegaj defioj por la homaro kaj por la planedo. Ni devas unuigxi por trovi la plej bonajn solvojn.

Konfido kaj solidareco estas la bazo por paco. Pro tio 2021 estis deklarita Internacia Jaro de Paco kaj Konfido. En tiu cxi jaro ni celas antauxenigi la kulturon de paco per, interalie, politika dialogo, reciproka komprenigxo kaj, plej grave, konkreta kunlaboro. Paco estas kerna valoro, kune kun homaj rajtoj kaj dauxripova evoluigo, por la plua prospero, ecx por la pluvivo, de nia planedo.

 La cxi-jara temo de la Tago de Paco, "Resanigxi pli bone por egala kaj dauxripova mondo", montras la gravecon de konfido konstruata per agoj kaj ne per nuraj vortoj. Sagxaj decidoj kaj forta solidareco fronte al la krizo de KOVIM-19 konstruos konfidon en la internacia komunumo, kaj antauxenigos la pacon.

 Sagxaj decidoj kaj forta solidareco estas same necesaj por atingi la Celojn por Dauxripova Evoluigo. La kulturo de paco ludas gravan rolon en la konstruado de pontoj inter la valoroj de malsamaj komunumoj kaj la valoroj de UN, kiel justeco, homa digno kaj toleremo – kaj sekve la principoj malantaux dauxripova evoluigo.

 Lingvoj kunligas homojn kaj kunportas kulturajn valorojn kaj sciojn. Tiel UEA klopodas disvastigi la kulturon de paco tra la Esperanto-komunumo, kaj antauxenigi, pere de la Internacia Lingvo Esperanto, la idealojn de interhoma komprenigxo kaj kunlaboro. Tiumaniere ni klopodas disvastigi la spiriton de tutmonda paca kunlaboro per nia tutmonda paca lingvo. Samtempe ni bone komprenas, ke vortoj sen agoj estas malplenaj promesoj.

Kiel diris Antonio Guterres, en sia raporto "Nia komuna tagordo": La homara bonfarto -- kaj vere, la homara estonteco -- dependas de solidareco kaj komuna laboro kiel monda familio por atingi komunajn celojn.

 Kune kun Unuigxintaj Nacioj, ni invitas cxiujn festi pacon, starigxi kontraux agoj de malamo, kaj disvastigi kompaton, klarvidon kaj esperon antaux la nuntempaj defioj.

          (laux "Gazetaraj Komunikoj de UEA", N-ro 981).

Trovu antauxajn Gazetarajn Komunikojn en la retejo de UEA: uea.org/aktuale/komunikoj

 

 

        Postelekte

Balotado finita, rezulto konatigita, taskoj dividitaj!

Restas “monto” da vocxdoniloj. Sed tiu monto malrapide kreskis,  sxtono post sxtono.

Sxajnas, ke brajlajxoj ne estas la plej bonaj amikoj de la posxto. Ekzemple amiko el for a lando sciigis, ke li ricevis la vocxdonilon la 24-an de Julio, do 9 tagojn post la 15-a, limdato por vocxdoni. Diveninte tiajn malglatajxojn tiu limdato estis forsxovita al la 31.a de Julio. Tiel la rezulto povis esti priparolata dum la estrarkunsido de LIBE la 1-an de auxgusto.

Nekredinde, sed vere: Dum la unua duono de auxgusto ankoraux venis dek vocxdoniloj. Cxagrenige, sed ecx kune kun ili la rezulto ne grave sxangxigxus.

Post balotado estas antaux balotado. Eble niaj plej spertaj inter ni pri ciferecaj aferoj por la venonta elekto de estraro cerbumu pri (ankaux) virtuala vocxdonilo.

Alia fenomeno eble estas interesa: Nur tre malmultaj vocxdonantoj utiligis la eblecon elekti malpli ool sep kandidatojn. Do, karaj, venontfoje, ne hezitu uzi tiun cxi vian rajton!

            Theo Speckmann

 

 

       Rezultoj de la Belartaj Konkursoj 2021

 

 La 19-an de septembro la Komisiono de la Belartaj Konkursoj de UEA (BK) diskonigis la rezultojn de la 72-a

okazigo en premifesto elsendita pere de la kanalo de UEA ce YouTube, UEAviva. La BK-feston kungvidis Mi guel Gutierrez Aduriz (Liven Dek) kaj Miguel Fernandez, respektive Sekretario kaj Prezidanto de la Belartaj Konkursoj.?En la BK partoprenis absolute rekorda nombro de 186 verkoj el la 5 kontinentoj.

 Miguel Fernandez anoncis la aperon de la libro "Cxiuj steloj etas nokte": (https://mallonge.net/he), antologio de mikro noveloj partoprenintaj en la Belartaj Konkursoj. Krome li deklamis la poemon "Soneto de la Lumturo" de Suso Moinhos, el la libro "Laminarioj". La poemon "Fratinoj" de Kris Williams (Ungar) deklamis Sara Spano. La

BK-feston ornamis 3 kantoj:?"Ekas la nokto", kies teksto ricevis la unuan premion en la brancxo Kantoteksto, kaj estis muzikigita de Liven Dek kaj orkestrita de Antero Avila; "Bela rev’", kies teksto ricevis honoran mencion en la brancxo Kantoteksto kaj estis muzikigita de Kajto;

kaj "Venu al la kisoj" de Miguel Fernandez kaj Viktoro Sole.?La videon fermis fota prezento de pluraj el la auxtoroj de la mikronoveloj, konsistigantaj la kolekton

"Cxiuj steloj etas nokte".

La Premia Festo de la Belartaj Konkursoj de UEA 2021

re-spekteblas en UEAviva: youtu.be/NE1Ye1eh6o4.

 Jen la premioj aljugxitaj:

Brancxo Poezio

Jugxkomisiono: Krys Williams, Istvan Ertl, Mao Zifu.

Partoprenis 67 verkoj de 36 auxtoroj el 23 landoj [1 el

Oceanio, 6 el Azio, 1 el Afriko, 3 el Ameriko, 12 el Euxropo]

 La unua premio estas aljugxita al "Koren de mallumo" de Mihxail Frolov el Rusio.

La dua premio estas aljugxita al "Cxe via cindro" de Benot Philippe el Germanio.

La tria premio estas aljugxita al "Cxe la martkomenco"

de Choe Taesok el Sud-Koreio.

Honora mencio estas aljugxita al "La songxo" de Evgenij Georgiev el Kazahxio.

 Brancxo Prozo

Jugxkomisiono: Giulio Cappa, Tim Westover, Trevor Steele.

 Partoprenis 38 verkoj de 25 auxtoroj el 17 landoj (4 el Azio, 3 el Ameriko, 10 el Euxropo).

 La unua premio estas aljugxita al “Mi trinkas vinon” de Francisco Javier Moleon el Hispanio.

La dua premio estas aljugxita al “Parade antaux la regxo” de Anna Lowenstein el Britio.

La tria premio estas aljugxita al “Kredi” de Sara Spano el Italio.

 Subbrancxo Mikronovelo

 Jugxkomisiono: Giulio Cappa, Tim Westover, Trevor Steele.

 Partoprenis 45 verkoj de 27 auxtoroj el 16 landoj [1 el Oceanio, 4 el Azio, 3 el Ameriko, 8 el Euxropo].

 La unua premio – premio Paula Aduriz – estas aljugxita al “Mia sozio” de Jorge Rafael Nogueras el Usono.

 Brancxo Teatrajxo

 Jugxkomisiono: Giuliano Turone, Sasxa Pilipovic, Georgo Handzlik.

 Partoprenis 1 verko de 1 auxtoro el 1 lando [el Azio].

La jxurio aljugxis neniun premion.

 Subbrancxo Monologo aux Skecxo

 Jugxkomisiono: Giuliano Turone, Sasxa Pilipovic, Georgo Handzlik.

 Partoprenis 4 verkoj de 2 autoroj el 2 landoj [1 el Azio, 1 el Euxropo].

 La ununura premio – premio Maria Cuevas – estas ne aljugxita.

 Infanlibro de la Jaro

 Jugxkomisiono: Edmund Grimley Evans, Ricardo Al bert Reyna, Jang Jeong-Ryeol.

 Partoprenis 6 infanlibroj de 4 eldonejoj el 4 landoj (el Euxropo].

 La premio estas aljugxita al la Eldonejo “Dokumenta E-Centro” pro la verko “La aventuroj de Jombor kaj Miki”.

 Brancxo Eseo

 Jugxkomisiono: Gotoo Hitoshi, Antonio Valen, Giri dhar Rao.

Partoprenis 8 verkoj de 6 auxtoroj el 6 landoj (2 el Azio, 4 el Euxropo).

 La unua premio – premio Luigi Minnaja – estas ne aljugxita.

 La dua premio estas aljugxita al “Por ke ciu komprenu cxiun” de Aleksandro Melnikov el Rusio.

 La tria premio estas ne aljugxita.

 Honora mencio estas aljugxita al “Tridek malmortoj de Danielo” de Roman Dobrzynski el Pollando.

 Brancxo Kantoteksto

 Jugxkomisiono: Jak Le Puil, Ankie van der Meer, Flavio Fonseca.

 Partoprenis 19 verkoj de 12 auxtoroj el 11 landoj (8 el Azio, 1 el Ameriko, 10 el Euxropo).

 La unua premio estas aljugxita al “Ekas la nokto” de Antonio Valen el Hispanio.

La dua premio estas aljugxita al “Kanto trista” de Richard Hable el Auxstrio.

 La tria premio estas aljugxita al “Robinson’ ” de Petro Pa livoda el Ukrainio.

 Honora mencio estas aljugxita al “Bela rev’ ” de Ewa Grochowska el Francio.

 Honora mencio estas aljugxita al “La balado de l’ kuko lo” de Sergo Sire el Francio.

 La Estraro de UEA elkore gratulas cxiujn partoprenintojn, speciale la premiitojn, kaj profunde dankas la gravan laboron de la jugxantoj kaj de la Komisiono.

 

Detala regularo trovigxas en la retejo de UEA

(https://uea.org). La verkoj de la Belartaj Konkursoj,

premiitaj en 2022, legeblos en la volumo Belarta rikolto

2022, eldonota de Mondial. La premiolistoj ekde la ko menco de la Belartaj Konkursoj en 1950 trovigxgas ci tie:

http://esperanto.net/literaturo/bk/index.html.

https://www.facebook.com/esperantorevuo

https://twitter.com/revuo_esperanto

 

 

       Lingva forumo

     Parolata enigmo - la vaska lingvo

 

 La vaska estas konsiderata la plej malnova izolita lingvo de Euxropo, eble, gxi estis ecx la pralingvo de la kontinento?

 La vaska lando, kun la spektaklecaj montogorgxoj de la pireneoj gxis la sxtormeca golfo de Vizkajo, cxiam denove skribis historion. Jam la romianoj ne sukcesis venki la tiamajn vaskonojn. Kaj Rolando, kiu laux la legendo estis nevo de Karolo la Granda, en la jaro 778 ja brave batalis kontraux la mauxroj en Hispanio, sed pri la vaskonoj li senesperigxis.

 La vaskoj ankaux batalis kontraux la fasxista gvidanto Franko. La lando estis dividita en hispanan kaj francan duonojn. Grava politika afero en tiu kunteksto estis la unikeco de la vaska lingvo. Oni punis infanojn, kiam ili parolis la vaskan.

 Hodiaux bonsxance funkcias universitato, en kiu la vaska estas la lingvo de la instruado. Tio gravas ja ankaux pro tio, cxar la lingvo estas tiel unika. Euskara, kiel gxi nomigxas en la propra lingvo, estas la plej malnova kaj hodiaux sola ankoraux ekzistanta izolita lingvo en tuta Euxropo. Gxia origino estas nek hindeuxropa, kiel ekz. la latina, germana aux hispana, nek urala kiel ekz. la finna aux hungara, nek semita kiel la araba aux hebrea. La vaska ankaux komplete malsimilas al la aliaj euxropaj lingvoj kun sia komplika verbosistemo, kun polipersona fleksado, dek unikaj diftongoj en la alfabeto kaj dudeknombra sistemo kiu evidente ankaux enmigris en la francan, ekz., cxe "quatre-vingt- dix" por 90.

 La ampleksa origina vortostoko de la vaska transdauxris la epokojn. Ecx se la unua presita vasklingva teksto aperis nur en la jaro 1545, vaskaj propraj nomoj kaj nomoj de dioj sur enskriboj kaj sur tombosxtonoj supozigas, ke la malnova vaska estas ankoraux pli malnova kaj ke gxi jam ekzistis kiam antaux 3000 jaroj hindeuxropaj lingvoj ekregis en Euxropo. La nomoj de multaj riveroj en Euxropo havas vaskan originon.

 Cxu la hodiauxaj 750 000 denaskaj parolantoj de la vaska reprezentas la lastan reston de la unuaj euxropanoj? Tion indikas, ke la genomo de la vaskoj signife diferencas de la najbaraj popoloj, sed ke aliflanke en la genomo de la ceteraj euxropanoj ja troveblas "vaskaj" gensinsekvoj.

 Oni scias intertempe ke ankaux la neandertalanoj kapablis paroli kaj ili, eble, ankaux formis diversajn lingvojn. Tiel ja eblus, ke la vaska lingvo havas afrikajn radikojn, kiel tion asertas kelkaj esploristoj. Sed tio estas nur fantaziajxo ne pruvebla.

 La vaska estas malnova, kiel la montoj: "Euskara mendia bezain zaharra  da".

 

          Vikipedio 20-jara

 

En cxi tiu jaro 2021 oni festas la 20-jarigxon de unu el la plej mirindaj kulturaj fenomenoj en nia tempo — la virtualan enciklopedion Vikipedio. Tio estis gxis antaux nelonge nur fantazia revo de la homaro, tamen nun konkreta kaj funkcianta, je cxies dispono. Por junaj homoj, kiuj naskigxis en cxi tiu jarcento, gxi certe aspektas tute natura kaj memkomprenebla afero, sed por nejunuloj, kiuj travivis la antaux-interretan tempon, gxi estas ankoraux absolute fantasta.

 La “miraklon“ kreis la usonanoj Jimmy Wales kaj Larry Sanger, en tre sagxa maniero: kunigi homojn en la tuta mondo por komunume kolekti kaj elvolvi edukajn tekstojn libere alireblajn al cxiuj, se eble en la lingvo de la konsultanto. Akurata sistemo de kontrolado evitas malverajxojn. Gxi estas malferma al partopreno de cxiu kunlaborema persono, tamen kun certaj politiko kaj reguloj, cele al utileco, kohereco, fidindeco. Temas do pri laboro de entute 280 mil volontuloj! La servilojn prizorgas Fondajxo Wikimedia, sen profitceloj: gxi funkcias per donacoj.

Nuntempe ekzistas versioj de Vikipedio en pli ol 300 lingvoj, kun entute pli ol 50 milionoj da artikoloj. Gxi estas unu el la 10 plej vizitataj retejoj en la mondo. Po 1,5 miliardo da aparatoj konektigxas al gxi en cxiu monato.

La Esperanta Vikipedio vigle funkcias. Gxi jam atingis pli ol 300 mil artikolojn kaj en gxi laboras 349 aktivuloj. Po 150 mil vizitoj okazas monate, kio lokas gxin inter la 30 lingvojn plej uzatajn en Vikipedio.

 La unuaj enciklopediistoj estis la francaj filozofoj Diderot kaj d’Alembert, en la 18-a jarcento. Tiam, la homaro jam estis akumulinta amason da scioj, kaj la raciisma penso decidis reagi kontraux maljustajxoj de malamo, nescio, perforto kaj blinda fido. Ili decidis valorigi la atingojn de scienco. Por tio, ili laboris dum 30 jaroj por redakti 35-voluman ”Racian Enciklopedion pri sciencoj, artoj kaj metioj“, kiu enhavis la tutan konon pri naturaj kaj homaj sciencoj de tiu tempo.

Tiuj pioniroj estis konvinkitaj, ke informado estas sxlosilo por libereco. Tio validas gxis nun. Gratulon al Vikipedio!

            Pauxlo S. Viana

 

 

       La diferenco inter legado kaj auxdado por la cerbo

 

 La 4-an de oktobro cxi-jare en Esperanta retradio aperis cxi-tiu artikolo, bedauxrinde, sen nomo de la auxtoro, pli gxuste, sub la enigma pseuxdonomo Peranto. Espereble, nin, iaspecajn fakulojn pri cxi tiu temo, gxi interesos kaj provokos al diskuto. Viaj opinioj estas bonvenaj!

 

 Legata kaj auxdata lingvo estas malsame prilaborata en la cerbo. Tion eltrovis esploristinoj de la medicina universitato de Vieno.

 Vorto estas vorto, tute egale cxu gxi estas skribita aux cxu parolata, cxu ne? Tio ne validas por nia cerbo. Cxar gxi prilaboras legatan kaj auxdatan lingvon malsame. Aux pli bone dirite: Por legado la cerbo bezonas pli da kapacitoj ol por la pura auxskultado. Tio estas unu bildfragmento pli por decxifri la homan cerbon.

 "Se vi legas ion, vi bezonas ankaux atenton - por la auxdado de lingvo tio evidente ne necesas", klarigas Veronika Schopf de la universitata kliniko por radiologio kaj nuklea medicino de la medicina universitato en Vieno. Sxi estas unu el la du studestrinoj. Do cxe legado apud la jam konataj areoj por la lingvo (kaj depende cxu por auxdado kaj por vidado) aktivigxas ankoraux kromaj cerbaj areoj, nome tiuj areoj, kiuj kompetentas por la tiel nomata "lauxdirekta atento".

 Tion eltrovis la vienaj esploristinoj helpe de la funkcia magnetresona tomografio - tio estas metodo kiu permesas en certa senco observi la cerbon dum gxia laboro. Se certaj cerbaj areoj estas provizataj per pli da oksigeno, tio signifas, ke la nervocxeloj tie estas pli aktivaj kaj ke do tiu areo de la cerbo jxus laboras.

 En la magnetresona tubo la testpersonoj devis interalie trovi al substantivoj la tauxgajn verbojn. Ekzemple:"Domo - konstrui, farbi, malkonstrui" ktp . Depende de la prezentado de la tasko cxu per lauxtlegado, cxu per skribita teksto, la koncernaj areoj por la atento aktivigxis (cxe legado) - aux ne (cxe auxdado).

 Kutime la pacientoj trapasas tiajn aux similajn esplorojn se en la regiono de la lingvaj areoj en la cerbo kreskas tumoro kaj se la neuxrohxirurgo volas scii, kiom da gxi li rajtas fortrancxi, sen ke la interveno alportos pli da damagxo ol utilo kaj sen malakceli la lingvan kapablon.

 La plej nova ekkono de la vienaj esploristinoj povus nun helpi estonte pritaksi tiun tiklan demandon ankoraux pli bone - cxar la fokuso direktigxas pli al la lauxtlegado ol al la legado de skribita teksto. Tio okazas pro praktikaj kialoj: Por la skriba perado necesas speciala konstrumaniero de la tubo: senmetala ekrano, sur kiu nocioj kaj taskoj estas montrataj por legado. Nur malmultaj klinikoj disponas pri tio.

 Se oni nur lauxtlegas vortojn, oni povas atendi malpli da cerba aktiveco. La radiologoj devas prikonsideri, ke ne estas egale, cxu oni montras tekston aux cxu oni lauxtlegas. Se tia konsidero mankas, tiam povus aperi problemoj. Eblus, ke dum la operacio oni trancxus en areon, kiu kompetentas por la atento, tio povus signifi, ke paciento post tio ja povus prilabori auxdatan lingvon, sed ne plu legatan.

 

 

       Interreto plibonigas memorkapablon de pensiuloj

 

 Surfado en la interreto dum pensiula agxo povas plibonigi la kognan produktivon. Tion montras studajxo en kiu estis testata la memorkapablo de pli ol 2100 pensiuloj el dek euxropaj landoj.

 La sciencistoj de la brita universitata mastrumada lernejo en Lancaster uzis por sia studajxo la datumaron pri "sano, pliagxigxo kaj pensiuleco en Euxropo" kun informoj pri sanstato, profesia kariero kaj sociekonomia statuso de homoj en progresinta agxo. Cxe specimena testo de 2105 homoj en pensiula agxo el Auxstrio, Belgio, Danlando, Francio, Germanio, Italio, Israelo, Hispanio, Svedio kaj Svislando, kiuj gxuas la pension de almenaux la jaro 2004, la sciencistoj prilumigis ties kognan produktivon.

 Ili uzis tiucele memorteston cxe kiu estis montrata al la partoprenantoj listo de dek vortoj, kiujn ili devis reelparoli tuj sekve kaj tiam ankorauxfoje post kvin minutoj. Montrigxis, ke personoj, kiuj uzas la interreton ekde sia pensiuligxo, povis rememori averagxe 1,22 vortojn pli ol personoj, kiuj ne uzas interreton.

 Kiel la esploristoj raportas en faka jxurnalo, virinoj evidente profitas pli de la interreto ol viroj: Virinoj, kiuj regule surfas en la interreto povis rememori 2,37 vortojn pli ol virinoj, kiuj ne konektigxas al la interreto. Aliflanke, viroj en pensiula agxo povis rememori 0,94 vortojn pli ol ne-surfantaj pensiuloj. "Niaj rezultoj montras, ke la uzado de la interreto post pensiuligxo kondukas al signifa bremsado de la kogna malkapabligxo", klarigis la studestro en cirkulero.

 Krome, montrigxis, ke tiuj personoj, kiuj jam dum sia profesia vivo estis laborantaj cxe komputilo, estis kun pli granda probableco aktivaj en la interreto ankaux post la pensiuligxo kaj pro tio estis ankaux kogne pli produktivaj. Entute oni konstatis inter la landoj grandajn diferencojn rilate al la uzado de la interreto: En Italio surfis nur 12 procentoj de la pensiuloj, en Danlando aliflanke pli ol 60 procentoj. En Auxstrio estas  28 procentoj, kio situas sub la averagxo de la partoprenintaj landoj (35,1 procentoj).

 La sciencistoj akcentas, ke ili konsideris en la studajxo diversajn aspektojn, kiuj estas agxo, klerigxa nivelo, profesiaj kvalitoj ktp. Ili pro tio estas certaj, ke la rezultoj estas firmaj kaj ke tiuj rezultoj koncernas nur la uzadon de interreto post pensiuligxo. Ili aliflanke ankoraux ne scias, kio precize kauxzas la pozitivan efikon pri la kogna produktivo, cxu estas, ekz., la interago kun aliaj homoj en la interreto, cxu la havigo de informoj pri la partopreno en sociaj aktivecoj aux cxu estas simplaj taskoj kiel acxetoj en la interreto.

           Peranto

        (laux Esperanta retradio)

 

 

       Cxunjo demandas

 

         Cxu fisxoj povas marmalsanigxi?

 Fisxoj povas suferi pro marmalsano, se ili ne estas en sia natura medio. Tiel estus, ekzemple, se fisxoj estus en la sekureca reto rapide elakvigitaj aux transportitaj en la auxto. La simptomoj similas al tiuj de homoj: la fisxoj turnigxas kaj provas regi ilian pozicion denove per movoj, klarigas

Sciencistoj de la Instituto Max Planck. Vomado ankaux komencigxas. Oni vere observis marmalsanajn fisxojn.

 

 Cxu oni povas friti ovon sur auxta tegmento dum varmaj tagoj?

 En niaj latitudoj, la temperaturoj ne altigxas somere suficxe por fari fritajxon sur auxta tegmento. Al la ovoflavo por kazei, 62 celsiaj gradoj suficxas, sed por la proteino

84,5 celsiaj gradoj estas necesaj. Tiaj temperaturoj estos sur la auxta tegmento ne atingitaj.

 

Cxu auxtovojo povas iri tra la domo?

 La Pordega Turo-Konstruajxo en Osako altas preskaux 72 metrojn. Pro la konflikto de planado, urba auxtovojo devis iri rekte tra la domo

 

 Cxu kafeino influas virinojn pli ol virojn?

Viroj sxajne respondas pli rapide kaj pli forte al kafeino,

kiel malkovris hispanaj sciencistoj de la Universitato de Barcelono. Cx. dek minutojn post gxuado de espresso kun 100 miligramoj kaj viroj kaj virinoj atingis signife pli altan nivelon de kafeino, kiu pliigis ilian aktivecon. Tamen viroj profitas pli ol virinoj, skribas la auxtoroj en la faka revuo

"Progreso en Neuxro-Psikofarmakologio & Biologia Psikiatrio".

 

Cxu ankaux insektoj, kiel birdoj,  migras en pli varmajn lokojn?

Vaganta libelo (Pantala flavescens), kiu, i.a., estis nomita “libelo de la jaro 2021”, vivas precipe en tropikoj, pasintjare havis idaron ankaux en Germanio. Gxi povas esti en la aero dum kelkaj horoj senpauxze kaj traflugi grandegajn distancojn. Gxi venas tien, kie la medio permesas al gxi reproduktigxi. Klimatsxangxo donis al gxi la eblecon translokigxi en Euxropon. Sed vagantaj libeloj ne povas travivi vintron cxi tie, do, ili devas reveni cxiujare.

 

Cxu ekzistas mangxajxoj, kiuj ne havas terminon de konservado?

 Por pakitaj varoj, ekz.,  en Germanio, funkcias la "Preskribo pri Etikedado de Mangxajxoj". Kiu produkto ne devas esti vendata post paso de la termino de konservado.

Mangxajxoj kiel vinagro kaj malmolaj trinkajxoj, kiuj havas longan konservemon ne devas havi limdaton, cxar cxi produktoj kutime ne difektigxas, do, ne povas esti damagxaj. Salo ankaux kutime ne havas limdaton, krom tiu jodita. Tiam la fabrikanto garantias, ke la minimuma enhavo de malstabila kalia jodato estas inkluzivita. Salo estas ankoraux longa tempo mangxebla preter la limdato. La samo validas por karbonataj mangxajxoj, minerala akvo.

 

 Cxu odoras la universo?

 Usona kompanio ellaboris parfumon, kiu sentigas, kiel la Spaco devas odori. Gxi estas priskribita kiel amara kun bruligita

Noto, kvazaux iu pafis el pistolo. La spaca parfumo ("Eau de Univers") supozeble preparas astronauxtojn por la speciala odoro en la spaco. La kompanio nun volas alporti gxin al merkato kaj fari gxin alirebla por cxiuj. Laux la kompanio, la parfumo cxefe celas al gepatroj kaj instruistoj, kiuj volas, ke infanoj interesigxu pri eksperimentado kaj motivigi ilin al lernado.

 

 Cxu vere, cxevaloj ne povas vomi?

 Fakte cxevaloj kutime ne povas vomi. La anatomio de la

Stomako malhelpas ilin gluti kontraux la natura direkto de glutado kaj malplenigi gxin. Unue la ezofago kunigxas laux tre akra angulo kun la diketa stomako, kiu malfaciligas la refluson. Aliflanke la enirejo al la stomako estas cxirkauxbarita per forta ringoforma muskolo, kiu subtenas gxin. Gxi malhelpas al mangxajxo flui reen tra la ezofago. Kial naturo instalis tion, do, ankoraux ne estis klarigita.

 

Cxu ekzistas besto pli nigra, ol nokto?

 La altamara ranofisxo (Oneirodes) estas unu el la plej nigraj bestoj en la

mondo. Gxia hauxto absorbas preskaux la tutan lumon, igante gxin nevidebla. Nia okulo ne povas fokusigxi. Nur 0,05 procentoj de la lumo estas reflektita, kiel klarigis la sciencistoj de la Smithsoniana Nacia Muzeo de

Naturhistorio en Vasxingtono. Tiel la fisxo estas por predantoj preskaux nevidebla. Gxia nigreco estas komparebla nur kun tiu de Paradiza Birdo de Nov-Gvineo, kies plumoj reflektas nur 0,05 gxis 0,31 procentojn de la radiado.

 

 Cxu iom da lakto en teo blankigas niajn dentojn?

Nigra teo enhavas taninojn, kiuj povas makuli dentojn. Iom da lakto en teo ligas la taninojn kaj ne nur efikas kontraux denta senkolorigo, sed ankaux povas nature blankigi la dentojn. Pri tio cxi respondecas Lakta proteino-kazeinino. En eksperimentoj la efiko estis egala aux ecx pli granda, ol tiu de “blankiga dentopasto”, klarigis sciencistojn de la Lernejo pri Dentokuracado en la Universitato de Alberto, Kanado.

 

Cxu vere ekzistas tiuj arboj: Pralinarbo, kukarbo, kuketa arbo?

 La japana kukarbo (Cercidiphyllum japonicum) estas specio de arbo

el la genro de kukarboj, kiu nombras nur du speciojn. Sian nomon la arbo danksxuldas al la odoro de gxiaj falintaj folioj.

 La mangxebla rokpiro Amelanchier laevis estas konata pro siaj grandaj, dolcxaj fruktoj, ankaux nomata la pralina arbo.

 "Kuketa arbo" haveblas nur kiel Kristnaska bakajxo.

       Respondis Oma.

 

 

       La 25-a  de oktobro - Monda Tago de makaronioj

  Spagetoj, nudeloj, makaronioj: ili venas en diversaj variajxoj. Cxu en supoj kiel en Azio, la itala maniero kun sauxcoj aux kiel

Maultaschen kiel en Germanio - la plado estas unu el la plej popularaj

tutmonde.

  La nudelo versxajne estis farita sendepende en pluraj lokoj

evoluinta. La unuaj indikoj devenas de Cxinio antaux 4000 jaroj. En Euxropo

De pratempoj aperis pastaj pladoj. La tago estis cxe kongreso

lancxita de fabrikantoj de nudeloj en 1995.

 

         Facila legajxo

 

         Kial abio kaj pino cxiam estas verdaj?

     (Cxuvasxa popola fabelo).

 

Tio okazis tiom delonge. ecx neniu memoris, kiam. Foje, en unu el jaroj tro frue venis auxtuno. Ecx folioj el arboj ne forfalis, igxis tre malvarme. Birdoj komencis kolektigxi po are kaj ekrapidis al varmaj landoj. Serpentoj, lacertoj, gxenerale, ajnaj arbaraj bestetoj savinte sin de malvarmo, engrimpis en siajn ternestojn kaj arbotrunkajn kavojn.

Cxiuj animaloj aux jam forflugis, aux kasxigxis. Nur   malgranda birdeto kun vundita flugilo ne sccipovis forflugi kaj restis en malplena kampo kie blovis abrupta kaj malvarma vento.

Sidas birdeto cxe la arbusteto de absinto kaj ne scias, kion fari. Cxu devas gxi pereii?

 Kaj flanke de kampo trovigxis densa arbaro.

"Eksaltu mi en tiu arbaro, eble, arboj ekkompatos min kaj permesos travintrumi inter siaj brancxoj"- pripensis la eta birdeto kaj, gardante sian vunditan flugilon, eksaltetis al la arbaro.

En arbarrando staris krispa betulo-belulino. La birdeto petis gxin:

 -"Betulo, betuleto, densa kaj krispa, permesu al mi travintrumi cxe vi!"

-"Mi havas multojn da brancxojn, kaj foliojn mi havas pli kaj pli multe, mi devas gardi ilin, cxu mi povas zorgi ankaux pri vi?"- respondis la betulo.

Eksaltetis birdeto kun sia vundita flugilo plu, rigardas gxi kaj vidas: staras longbrancxa kverko-grandegulo. La birdeto petegis gxin:

 -"Kverko-potenculo, estu bonkora, enlasu min logxi inter viaj densaj brancxoj gxis printempo!"

 -"Se mi permesu al cxiuj travintrumi, cxe mi, vi formangxos cxiujn miajn glanojn! Ne, ne, mi ne enlasu, iru laux sia vojo!"-diris la kverko.

Birdeto eksaltetis plu tra la arbaro, gardante sian vunditan flugileton. Proksimigxis gxi al rivereto kaj vidas cxe la bordo:  faligante gxis la akvo siajn brancxojn, staras potenca saliko.

 - "Potenca saliko, bonkora saliko, vi havas densan brancxaron, enlasu min logxi inter ilij gxis varmaj printempaj tagoj!"- petas  la salikon la povra birdeto.

 -"Iracxu plu! mi parolas kun rivero, kaj paroli kun iuj preterpasantoj al mi ne tauxgas!"- fiere respondis la saliko. La povra birdeto ekmalesperigxis. Kaj  estis kauxzo por tio: Neniu enlasas gxin travintrumi, cxiuj parolas kun gxi orgojle.

Laca kaj malsata, ekiris gxi plu, en denson de arbaro, singarde  pasxante, ke ne dolrigu vunditan flugileton. Kompatindan birdon rimarkis verda abio.

 -"Ho, povrulino, kien vi iras?"- demandis gxi birdeton.

 -"Mi mem ne scias, kien mi iras"- respondis gxi.

 -"Kiel vi ne scias?"- miris la abio.

 -"Ne pro bona vivo mi iradas sole tra la arbaro- triste diris la birdeto,- mi iras, kien miaj okuloj rigardas".

 -"Kaj kial vi ne forflugis kun viaj amikoj?"

 -"Mia flugileto estas vundita, ne povas mi flugi. Mi petis arbojn enlasi min travintrumi, sed neniu permesis".

 -"Neniu vin kompatis, ho, povrulino- ekkriis korfavora abio. - Logxu cxe mi! sidu en tiu vila brancxo, gxi estas la plej varma!"

Apud la abio staris maljuna pino. Gxi ankaux ekkompatis birdeton kaj diris:

 -"Mi havas ne tre densajn kaj varmajn brancxojn, sed mi sxirmos vin de malvarmaj nordaj ventoj," -diris gxi.

La birdeto engrimpis en denson de abiaj brancxoj, kaj la pino sxirmis gxin de la malvarma vento. En la sorto de malgranda birdeto partoprenis junipero, kiu kreskis inter abio kaj pino. Gxi diris:

 -"Ne maltrankviligxu, eta birdeto, dum vintro mi nutros vin per miaj beroj".

 Kaj la vivo de malgranda vundita birdeto suficxe plibonigxis.

Foje nokte ekfuriozis vento. Gxi tiel tremigis brancxojn de arboj, ke de ili kvazaux pluvo, sxutigxis folioj. Ekplacxis tio al vento, ekvolis gxi cxiujn arbojn senvestigi gxis nude. Sed komence gxi decidis demandi pri tio de Frosto:

 -"Pacxjo Frosto, cxu el cxiuj arboj mi rajtas desxiri foliojn aux en iuj necesas restigi?"

 Caro de malvarmo- Frosto diris:

 -"El betuloj, kverkoj, el cxiuj arboj, kiuj vestitaj je folioj, desxiru, kaj tiuj arboj, kiuj prenis sub sia defendo malgrandan birdeton, vi ne tusxu. Restu ili ecx vintre verdaj".

La vento ne kuragxis malobei pacxjon Froston kaj ne tusxis abion. pinon kaj juniperon. tial ili restis cxiam verdaj.

 

Olga Filippova,

u. Cxeboksary,

Cxuvasxio, Rusio.

 

 

Por la retumantoj

Aperis la ebleco elsxuti de nia retpagxo vicajn numerojn de UEA-revuoj “Esperanto” kaj “Monato”, auxskultu la septembrajn numerojn por 2021 .

https://www.libe.slikom.info/

 

 La IKU-libro de 2021 estas senpage elsutebla. cxi-jare gi estas iom pli ampleksa, i.a. pro la aldono de la SUS-prelegoj. Trovu gxin je la retadreso: http://iku2.trovu.com

Tra tiu retejo alireblas ankaux la lastjara IKU-libro

kaj krome du pliaj interesaj libroj, kiuj senpage elsxuteblas.