Esperanta ligilo
n-ro 9, novembro 2020

           Enhavtabelo
Alproprigo de dua lingvo: Cxu ebla post la infanagxo? (prelego de Grant
Goodall)
Lingva forumo. Mielportantaj abeloj dancas en dialekto
         Nekutimaj kutimoj. Kial ni festas la Tagon de Sankta Marteno?
44 jarojn ne mallevi la manon
Literaturo. Liven Dek. Mikronoveloj
Diversaj interesajxoj. Skarabego.
Fotilo por skaraboj.
Kiom da larmoj ni elversxas
Speciala banano
Stenografia pagxo (nur en brajla versio)
Sxako (nur en brajla versio)

Forpaso




            Grant Goodall
         Alproprigo de dua lingvo: Cxu ebla
        post la infanagxo?
     (Prelego, prezentita dum la Virtuala Kongreso de Esperanto)
    Grant Goodall estas profesoro pri lingvistiko en la Universitato de
Kalifornio, San Diego. Li estas specialisto pri sintakso kaj studas
sintaksajn strukturojn kaj procezojn, ilian interagadon kun aliaj kognaj
procezoj, kaj la manieron laux kiu oni alproprigas tiujn strukturojn kaj
procezojn dum la vivodauxro. Li estras la Laboratorion pri Eksperimenta
Sintakso en la universitato kaj regule auxtoras tiutemajn artikolojn. Li
estas vic-prezidanto de Esperantic Studies Foundation (ESF) kaj membro
de la Akademio.

Ni komencu per malgranda eksperimento: Transloku du homojn el ilia
naskigxloko al eta vilagxo en fora lando, kie oni parolas nur lingvon
kiun tiuj du homoj ne konas. Unu homo estu tri-jaragxa kaj la alia
tridek-jaragxa. Ni lasu ilin tie dum dek jaroj. Cxu ili ambaux scipovos
paroli la novan lingvon egale bone post tiu tempo?
  Fakte, nek eblas nek necesas fari tian eksperimenton. Ne eblas pro
etikaj kialoj kaj ne necesas pro tio ke la respondo estas memevidenta
pro niaj spertoj en la cxiutaga vivo: la an tauxa trijarulo parolos la
lingvon same kiel la cxirkauxanta parolantaro, sed la antauxa
tridekjarulo ne – tiu homo estos distingebla de la aliaj parolantoj pro
unu aux pluraj lingvaj trajtoj.
  Sed kial? Laux tradicia respondo, la kialo estas ke la infanagxo estas
“krita periodo” en kiu oni gxuas eksterordinare altan kapablon pri
lingvolernado (Lenneberg (1967)). La trijarulo en nia eksperimento
ankoraux trovigxas ene de tiu krita periodo kaj pro tio kapablas atingi
lingvonivelon tre similan al tiu de denaskaj parolantoj, sed por la
tridekjarulo, tiu speciala periodo jam finigxis kaj tiu sama
lingvonivelo ne plu eblas.
  Tian respondon oni tradicie proponas, sed cxu gxi estas vera? Cxu vere
ekzistas krita periodo en la infanagxo, en kiu lernado de dua lingvo
estas relative sukcesa, kaj posta periodo, en kiu gxi estas relative
malsukcesa? Unuavide, devus esti facile respondi al tiu demando. Se la
hipotezo de krita periodo proponas, ke homoj nur ene de la periodo
kapablos lerni la lingvon gxis kvazauxdenaska nivelo, la ekzisto de
homoj kiuj komencis lerni nur post la periodo sed kiuj tamen parolas
kvazauxdenaske, severe endangxerigus tiun hipotezon. La demando, do,
farigxas cxu ekzistas tiaj homoj. Tiu demando, tamen, ne estas tiel
facile respondebla, pro pluraj kialoj. Unue, estas malfacile scii kiel
mezuri kvazauxdenaskecon, kaj ecx se oni trovas tauxgan mezurilon,
kiamaniere oni malpruvas la hipotezon? Cxu necesas trovi unu parolanton
kiu kondutas kvazauxdenaske laux cxiuj aspektoj, aux cxu suficxas trovi
por cxiu lingva aspekto, unu parolanton, kiu kondutas kvazauxdenaske en
tiu aspekto (sed ne necese en aliaj)? Cetere, la parolantoj, kiujn ni
sercxas, estos cxiuj dulingvuloj. Cxu vere estas pravigeble atendi, ke
tiuj homoj kondutos, kiel denaskaj unulingvuloj kiam ni scias, ke ecx
denaskaj dulingvuloj kondutas malsame, ol unulingvuloj? Pro tiaj
malfacilajxoj, oni gxenerale konsideras, ke sercxi nedenaskulojn, kiuj
uzas la lingvon kvazauxdenaske, kaj uzi la (mal)ekziston de tiaj homoj
por (mal)pruvi la hipotezon de krita periodo ne estas tre fruktodona
aliro (vidu Birdsong (2006, 2017)).
Multe pli fruktodona aliro estas trovi homojn, kiuj antaux jaroj
translokigxis al nova lingvoregiono (kaj pro tio komencis la lernadon de
alia lingvo) je diversaj agxoj kaj mezuri la nunan, atingitan
lingvokapablon. Se vere ekzistas la jam menciita krita periodo, ni devus
trovi ian nekontinuecon, t.e., ian signon, ke la atingita lingvokapablo
draste falas, kiam la lernado komencigxas post iu specifa agxo. Tiu
drasta falo okazus pro la fino de la krita periodo (la “fermigxo de la
pordo,” por tiel diri, rilate lingvolernadon); post tiu fino oni atendus
rimarkeblan sxrumpadon en la lingvonivelo, kiun oni povus atingi.
  Ankaux tiu aliro havas siajn malfacilajxojn. Ekz., tute ne estas
evidente, kiel oni plej bone mezuru la atingitan lingvonivelon de homoj,
kaj cetere, ne estas klare, gxuste kiam oni faru tion. La alproprigo de
nova lingvo (cxu unua, cxu dua) dauxras multajn jarojn kaj estas
malfacile scii, kiam la procezo finigxas (se gxi efektive iam finigxas).
En la eksperimento, menciita komence, ekz., cxu dek jaroj suficxas por
vidi la plenan kapablon de la tridek jarulo? Eble jes, sed fakte ni ne
povas esti certaj pri tio.
  Malgraux tiuj malfacilajxoj, sercxi nekontinuecon en la atingita
kapablo estas multe pli pravigebla kaj realigebla tasko, ol sercxi
denaskecon, kaj pro tio preskaux cxiuj studoj dum la lastaj jardekoj
utiligas tiun aliron. Certe la plej konata kaj influa el tiuj studoj
estas Johnson kaj Newport (1989). En tiu studo, la esploristoj komparis
la lingvokapablon en la angla de homoj, kiuj almigris al Usono (el
Koreio kaj Cxinio) en agxoj inter 3 kaj 39 jaroj kaj kiuj jam vivis en
Usono minimume tri jarojn. Oni testis tiujn homojn rilate al ilia
scipovo de vasta gamo de anglalingvaj strukturoj. La rezultoj indikis
klaran kaj fortan avantagxon por tiuj, kiuj almigris june. Pli specife,
por tiuj, kiuj alvenis al la nova lingvomedio en agxo de antaux
proksimume 13 (do antaux la seksa maturigxo, proksimume), ilia scipovo
de la lingvo estis en lineara rilato al la agxo de la alveno: ju pli
alta la alvenagxo, des malpli alta la rezulto en la testo. Por tiuj,
kiuj alvenis post tiu agxo, tamen, la rezultoj en la testo estis
gxenerale malaltaj, sed tre variaj kaj senrilataj al la alvenagxo.
  Dum multaj jaroj, oni uzis tiun studon kiel indikon ke ekzistas krita
periodo por lernado de dua lingvo gxuste pro tio ke gxi sxajne montras
la sercxatan nekontinuecon: homoj, kiuj eniras novan lingvomedion antaux
la seksa maturigxo, atingas relative altan kapablon en la lingvo
(kvankam en lineara kaj inversa rilato al la alvenagxo), kaj tiuj, kiuj
eniras la medion poste, ne (kvankam ilia lingvokapablo estas tre varia
kaj senrilata al la alvenagxo). Malgraux la unuavide klara rezulto kaj
granda influo de tiu studo, levigxis duboj pri la tauxgeco de la
statistika analizo kaj konkludo, kaj postaj studoj ne sukcesis
reprodukti la saman rezulton (vidu, ekz., Birdsong kaj Molis (2001) kaj
Flege, Yeni-Komshian kaj Liu (1999)). Kelkaj el tiuj postaj studoj
trovis ne nekontinuecon, sed kontinuecon, t.e. iom-post-ioman malkreskon
en la atingita lingvokapablo laux la alvenagxo, sed neniun kritan
punkton en kiu la nivelo draste falas.
  Tian rezulton oni vidas klare en alia tre konata kaj influa studo:
Hakuta, Bialystok kaj Wiley (2003). Tiu studo estas rimarkinda cxar gxi
inkluzivas datumojn de 2,3 milionoj da individuoj (kompare kun 46
partoprenantoj en la eksperimento en Johnson kaj Newport (1989)). Tion
ebligis la fakto, ke la esploristoj utiligis la datumbazon de la 1990-a
usona censo, en kiu oni petis ke almigrintoj pritaksu sian
lingvokapablon en la angla, uzante kvarpunktan skalon. En la studo, la
esploristoj inkluzivigis nur tiujn, kiuj jam logxas en Usono dum
minimume dek jaroj (tiel evitante eblan problemon en Johnson kaj Newport
(1989), kiu postulis nur tri jarojn da logxado, kaj pro tio preskaux
certe inkluzivigas homojn, kiuj ankoraux ne atingas la plenan
potencialon de sia lernado). Cetere, la esploristoj limigis sian
analizon al nur tiuj, kiuj denaske parolas la hispanan aux la cxinan, la
du plej grandaj grupoj de nedenaskaj parolantoj de la angla en la
tiujara censo.
  La rezultoj en Hakuta, Bialystok kaj Wiley (2003) estas tre frapaj.
Estas facile videbla lineara kaj inversa rilato inter la taksata
lingvonivelo kaj la agxo cxe la alveno al Usono. Tio estas, tiuj, kiuj
alvenis tre junagxe, havas tre altan nivelon kaj tiuj, kiuj alvenis
maljunagxe, havas malaltan nivelon, sed estas neniu abrupta sxangxo
inter tiuj du ekstremoj; temas nur pri malrapida, iom-post-ioma
malkresko inter la alvenagxoj 5 kaj 60. Jen tre klara ekzemplo de la
antauxe menciita kontinueco. Estas neniu specifa punkto, en kiu la
lernkapablo de la homoj en tiu studo draste falas, do la esploristoj
konkludas ke la vereco de la hipotezo pri krita periodo en lernado de
dua lingvo estas dubinda. Laux multaj, se la krita periodo ekzistus, ia
drasta falo en la atingita lingvonivelo videblus, cxu en la agxo de la
seksa maturigxo, cxu en iu alia punkto.
  Tiu studo de Hakuta, Bialystok kaj Wiley (2003) estis revolucia,
iasence, cxar la kvanto da “partoprenantoj” en la studo estis tiel amasa
kaj la finaj rezultoj tiel klaraj kaj sxajne facile kompreneblaj. Tamen,
la maniero, en kiu oni mezuris la atingitan lingvokapablon, estas iom
maltrankviliga, pro tio ke oni uzis la kvarpunktan memtakson de la
censo. Tia mezurilo ne estas tre ekzakta, kaj eblas imagi, ke tiu
malekzakteco helpus kasxi eventualan nekontinuecon. Alivorte, la fakto,
ke la esploristoj ne trovis nekontinuecon ne konvinke
Montras, ke la sercxata nekontinueco tute ne ekzistas.
  Pro tiu kaj aliaj kialoj, Hartshorne, Tenenbaum kaj Pinker (2018)
lastatempe entreprenis multe pli ambician studon, provante eviti kelkajn
el la problemoj en antauxaj esploroj. En ilia studo partoprenis pli ol
duonmiliono da parolantoj, sed ni enfokusigos nian atenton cxi tie al la
45 000 partoprenantoj kiuj lernis la anglan kiel duan lingvon pro
almigro al anglalingva lando (simile al la studoj de Johnson kaj Newport
(1989) kaj Hakuta, Bialystok kaj Wiley (2003)). Tiuj lernintoj/lernantoj
de la angla havas tre diversajn lingvojn kiel sian denaskan: la finnan,
la turkan, la germanan, la rusan, la hungaran k.t.p. Ilia tasko en la
studo estis partopreni en “gramatika testo.” En unu ero de tiu testo,
ili devis elekti (inter du ebloj) la bildon kiu pli klare montras la
signifon de frazo. Ekz., la partoprenantoj vidis anglalingvan
ekvivalenton de frazo kiel (1) kaj ili devis elekti inter du bildoj,
unu, kiu montras tigron kiu brakumas simion, kaj alian kiu montras
simion, kiu brakumas tigron.
(1) La tigron la simio brakumas.
En alia ero, ili vidis frazon kiel (2) kaj devis elekti la plej tauxgan
finon por tiu frazo inter kvar ebloj:
(2) Mi diris al Sally ke mi maltrankvilas pro la ekzameno. Sxi diris:
“Ne maltrankviligxu.
“a. Li estos gxusta!
b. Sxi estos gxusta!
c. Cxio esti en ordo!
d. Cxio estos en ordo!
Kaj en alia ero, la partoprenantoj devis simple elekti el listo la
frazojn kiuj estas gramatike eblaj. En (3) oni vidas Esperantan
ekvivalenton de tia tasko.
(3) Elektu la gramatike eblajn frazojn.
a. John konsentis la kontrakto.
b. Sally apelaciis kontraux la decido.
c. Mi skribos mian fraton.
d. Mi jxus poste dirante al vi.
e. La registaro ne kapablis doni sian konsenton pri la bugxeto.
k.t.p.
  En la rezulto de la 45 000 partoprenantoj kiuj faris tiun teston, du
konkludoj estas tre klaraj kaj facile videblaj: Estas malabrupta kaj
inversa rilato inter la atingita nivelo en la testo kaj la alvenagxo
(simile al tio kion ni vidis en Hakuta, Bialystok kaj Wiley (2003)) kaj
cetere, estas rilato inter la atingita nivelo kaj la dauxro de la
logxado en anglalingva lando. Alivorte, ju pli juna oni almigras, des
pli multe oni lernas, kaj ju pli longe oni logxas en la nova lando, des
pli bone oni regas la lingvon. Tiu rezulto versxajne surprizos neniun,
cxar gxi harmonias kun tio, kion ni vidis antauxe kaj kun nia cxiutaga
sperto, sed tamen gxi levas malfacilan demandon: Cxu tiuj, kiuj alvenas
pli frue, lernas pli cxar infanoj simple lernas pli bone aux cxar
infanoj kutime vivas pli longe kaj havas pli da jaroj por lernado? 
Simpla alrigardo al la rezultoj ne suficxas por respondi al tiu demando.
Ili sxajne kongruas kun ambaux ebloj, t.e. ke infanoj estas pli kapablaj
lernantoj aux ke infanoj lernas dum pli da jaroj. Pro zorga statistika
analizo kaj modeligado, tamen, Hartshorne, Tenenbaum kaj Pink er (2018)
disigas la du faktorojn kaj konkludas, ke la efikeco de lernado draste
kaj subite malpliigxas en la agxo de 17,4 jaroj. Antaux tiu agxo, oni
lernas lingvon relative rapide kaj efike, sed post tiu agxo, la lernado
estas multe malpli sukcesa. Tio estas, ili trovas nekontinuecon en la
evoluanta lernopotencialo dum la vivodauxro. Se oni aldonas al tio la
fakton, ke alproprigo de lingvo dauxras plurajn jarojn, oni konkludas ke
infano devus komenci la lernadon longe antaux la agxo de 17,4, kaj la
esploristoj taksas, ke infano devus komenci minimume en la agxo de 10.
En tiu agxo, oni ankoraux lernas tre efike kaj ankoraux havas plurajn
“bonajn” jarojn en tiu stato dum kiuj oni povas efike alproprigi la
lingvon. Pro tio, laux ilia analizo, oni vidas disdividon (ne tre
drastan, sed statistike percepteblan) en la atingita lingvokapablo inter
tiuj homoj, kiuj almigris antaux kaj post sia deka jaro.
  Se la rezultoj kaj analizado de Hartshorne, Tenenbaum kaj Pinker
(2018) estas fidindaj, tio signifas, ke ja estas ia krita periodo por
lernado de dua lingvo, sed la bildo estas iom pli komplika ol tio kion
oni povus pensi. La krita periodo laux ili estas relative longa, cxar
gxi finigxas inter la deksepa kaj dekoka jaroj, sed pro la kvanto da
jaroj bezonataj por la lernado, praktike oni devas komenci la procezon
antaux la deka jaro, proksimume. Gravas substreki, cetere, ke en iliaj
rezultoj oni klare vidas, ke cxiuj homoj kapablas lerni kaj fakte lernas
multon, ecx se ili ne lernas tiel efike kiel infano. Se tia krita
periodo aux io simila estas vera, kial do estas tiu grava sxangxo en nia
lernokapablo gxuste inter 17 kaj 18 jaroj? La plej simpla respondo estas
ke ni ne scias, sed estas pluraj konsiderindaj kialoj kaj povas esti, ke
pli ol unu ludas rolon. Unu kialo povus esti socia kaj kultura. En
multaj kulturoj oni komencas aux labori aux studi en universitato gxuste
en tiu agxo, kio signifas, ke oni kutime tiam alprenas pli grandajn
respondecojn kaj forlasas la pli ludajn kaj amuzajn aspektojn de la
infana/adoleska vivo. Estas imageble, ke tio influas la eblojn por
lernado. Infanoj, ekz., ofte ludas aux pasigas tempon kun geamikoj ecx
se ili ne regas la lingvon perfekte, sed por plenkreskulo kiu laboras,
la situacio kutime ne estas tia. Se oni ankoraux ne bone parolas la
lingvon, la plej probablaj disponeblaj laborpostenoj estas gxuste tiuj,
en kiuj ne necesas paroli (aux necesas paroli nur en la hejmlanda
lingvo). Unu “infana jaro” da lernado kaj unu “plenkreskula jaro” do
povas esti tre malsamaj, cxar la infana jaro enhavas multe pli da horoj
da aktiva uzado de la lingvo, ol la plenkreskula jaro.
  Alia kialo povas esti la fakto, ke la lernado de la unua lingvo
dauxras multajn jarojn. En la studo de Hartshorne, Tenenbaum kaj Pinker
(2018), ekz., partoprenis ankaux pli ol 240 000 denaskaj parolantoj de
la angla, kaj en ties rezultoj oni vidas, ke ili atingas sian kulminon
en la scipovo de la lingvo nur iom antaux la dudeka jaro, multe pli
malfrue ol tio, kion oni kutime pensas. Se enradikigxinta unua lingvo
gxis ia grado blokas alproprigon de nova lingvo, tio signifus, ke
infanoj havus grandan avantagxon gxis la fino de la dua jardeko. Dua
lingvo povus relative facile “eniri” la cerbon de infano cxar la unua
lingvo ankoraux ne firme okupus tiom da tereno, sed por 17- aux
18-jarulo la lernado farigxas malpli facila, cxar la unua lingvo estas
jam tiel profunde enradikigxinta.
  Alia ebla kialo estas, ke la cerbo dauxre spertas neuxrokognajn
sxangxojn fine de la dua jardeko de vivo. Malgraux tio, kion oni pensas
tradicie, sxajnas, ke homoj ankoraux ne estas plene maturigxintaj en la
neuxrokogna aspekto fine de la seksa maturigxo; estas relative grandaj
sxangxoj, kiuj okazas ecx poste (vidu, ekz., Mills, Lalonde, Clasen,
Giedd kaj Blakemore (2014), Pinto, Hornby, Jones kaj Murphy (2010), kaj
Shafee, Buckner kaj Fischl (2015)). Pri la rilato inter tiuj sxangxoj
kaj ilia efiko en lingvolernado, oni ne povas multon diri nun, sed
almenaux spekulative oni povas imagi, ke tia rilato eble ekzistas kaj
kondukas al malpli sukcesa lernado de nova lingvo.
  Kion diri nun pri la demando en la titolo de tiu cxi artikolo: Cxu
alproprigo de dua ling vo eblas post la infanagxo? La respondo certe
estas jes. Cxiuj el la studoj, kiujn ni priparolis cxi tie, koincidas en
tio, ke eblas atingi atentindan nivelon en nova lingvo, ecx se oni
komencas malfrue, malgraux la fakto, ke la nivelo estos malpli alta ol
tiu, kiun atingus infano. Sed cxu estas krita periodo, dum kiu oni povas
profiti je elstare alta lernkapablo sed post kiu oni vidas drastan kaj
abruptan disfalon de tiu kapablo? Ne eblas respondi kun plena certeco,
sed laux la lastatempaj eltrovoj de Hartshorne, Tenenbaum kaj Pinker
(2018), sxajnas, ke ankaux al tiu demando la respondo estas jes.
  Farendaj taskoj abundas, tamen, por sciencistoj, kiuj interesigxas pri
tiuj demandoj. Certigi cxu vere ekzistas krita periodo por alproprigo de
nova lingvo kaj se jes, malkovri la kialojn malantaux gxi kaj la
rimedojn, utiligeblajn por mildigi gxian efikon por plenkreskuloj, kiuj
lernas duan lingvon, restas kiel tre aktivaj esplorkampoj kun sekvoj,
kiuj povas esti gravaj en la scienco, la socio kaj la praktiko.


       Lingva forumo
   Mielportantaj abeloj dancas en dialekto:

  Germana-barata esplora teamo nun pruvis tion, kion iuj spertuloj
suspektis de jardekoj: mielportantaj abeloj dancas en dialekto. Diversaj
specoj de abeloj uzas malsamajn "dancajn dialektojn" en siaj
dancosimilaj movoj, per kiuj ili informas siajn samgentanojn pri la
direkto kaj distanco de mangxajxfonto, kiel anoncis la Universitato de
Wurzburg.
   Esploristoj en la biocentro de la universitato kaj la Nacia Centro de
Biologiaj Sciencoj en Bangalore, Barato, nun klarigis cxi tiujn
malsamajn danc-stilojn en la faka revuo.


        Nekutimaj kutimoj
Kial ni festas la Tagon de Sankta Marteno?
     Kion komunan havas la ansero kun Marteno?
  Cxiujare cxirkaux la 11a de novembro, amasoj da infanoj kun buntaj
lanternoj vagas tra la malhelaj stratoj, kantante kantojn pri Marteno
kaj lanternoj. Sed kiu efektive estis sankta Marteno, kiun ni rememoras
cxiun jaron la 11-an de novembro - precipe en katolikaj regionoj per
paradoj kaj rostitaj anseroj de Sankta Marteno?
  Marteno estis romia soldato, kiu naskigxis cxirkaux la jaro 316 pK.
Laux legendo, en malvarma vintra tago li veturis preter malsatanta kaj
frostanta almozulo. marteno sentis sin tiel malgxoja pro la viro, ke li
dividis sian varman mantelon per la glavo kaj donis duonon al la
almozulo. Dum la nokto la almozulo aperis en songxo de Marteno kaj
deklaris sin esti Jesuo Kristo.
  Post cxi tiu sperto Marteno baptigxis kaj instruis la kristanan fidon.
Poste la homoj de la urbo Tours (nun Francio) petis lin farigxi ilia
episkopo. Sed la modesta Marteno ne konsideris sin inda je la ofico kaj,
laux legendo, kasxis sin en anserejo.
La babilemaj anseroj per sia lauxta krakado perfidis lin, tiel ke
finfine li devis akcepti la oficon. Li estis konsekrita episkopo.
  Laux alia legendo, la anseroj vagis en la pregxejon kaj interrompis la
predikon de Marteno per sia krakado. Kiel puno ili estas rostitaj dum la
festo.
  Marteno estis Episkopo de Turneo dum cxirkaux 30 jaroj kaj lauxdire li
faris multajn miraklojn. Li estis entombigita la 11an de novembro 397
kaj poste kanonigita. Hodiaux Sankta Marteno estas la patrono de kelkaj
profesiaj grupoj, inkluzive de vinistoj, teksistoj kaj tajloristoj. Laux
la pia tradicio, li ankaux prizorgas almozulojn, soldatojn kaj hejmajn
bestojn.
  Historiistoj havas aliajn klarigojn pri la tradicio de Sankta Marteno.
Unuflanke, la 11-a de novembro, estis la tago, kiam oni pagis impostojn,
redonis sxuldojn luantoj. Cxi tiuj kutime estis provizitaj en formo de
naturaj produktoj, kiel anseroj, tre sxatataj de nobelaro. La ansero
estis speciale valora ankaux pro tio, ke el gxiaj plumoj oni faris
skribilojn. Samtempe la 11-a de novembro estis la lasta tago antaux la
komenco de la 40-taga fastado antaux Kristnasko. La homoj uzis la lastan
okazon por la momento gxui sxatatajn rostajxojn kaj konsumi mangxajxojn
tabuajn dum la fastado.
  Sankta Marteno estas festata cxefe en protestantaj areoj, ekzemple en
Orienta Frislando. La memoro ne estas de Sankta Marteno (Marteno de
Tours), sed de la naskigxtago de la reformisto Martin Luther. Luther
naskigxis la 10an de novembro 1483 kaj estis baptita la 11-an de
novembro, ricevis la nomon de Sankta Marteno.
Sankta Marteno denove havis sian funebran tagon la 11-an de novembro. Do
kiam ni festas "Martentagon", ni festas la bapton de Martin Luther. Kiam
ni festas "Sanktan Martenon", ni honoras Sanktan Martenon.
De la rikolta fajro gxis la lanterna parado
   La helkoloraj lanternoj estas laux la tradicio parto de la lumaj
procesioj dum tiu cxi festo.
Kaj kio estas la rilato inter Sankta Marteno kaj la pitoreskaj lanternaj
paradoj? La fruaj kristanoj jam konatigxis kun procesioj de lumoj, kun
kiuj ili supozeble ankaux honorigis Sanktan Martenon en ties memortago.
Krome homoj ofte ekbruligis fajrojn sur la rikoltitaj kampoj en
novembro, kiel dankon pro la rikolto kaj kiel simbolan adiauxon de la
rikolta jaro. La infanoj faris torcxojn el pajlo kaj posxlampoj el
kavajxaj napoj kaj aliaj materialoj, kun kiuj ili tiam trairis la
stratojn simile al la origine keltaj rikoltaj moroj, kiuj naskis Halloween.

          Dum 44 jaroj ne mallevi la manon
   En Rusujo, se iu konsilas ne rezigni pri iu afero, ne submetigxi al
malfavoraj cirkonstancoj, oni diras - "ne mallevu la manojn". Sed la
hinda sadhu (sankta asketo) Amar Bharati dum 44 jaroj tenas sian
dekstran manon levita - en la nomo de paco sur la tero. Dum preskaux
duonjarcento lia mano tute atrofiis, igxante senutilaj hauxtokovritaj
ostoj, gxi fiksigxis en nenatura, preskaux vertikala
Pozicio, kaj la fingroj estas kronitaj per spiraloj de torditaj ungoj,
kiujn neniu trancxis dum tiu periodo.
  Iam cxi tiu viro estis ordinara oficisto en Nov-Delhio kaj lia nomo
tiam estis Mahant Amar Bharti Ji. Li ecxc havis familion, sed en 1970 li
forlasis cxion kaj dedicxis sin
mem al Dio Sxivao. Tri jaroj poste, la hindo rimarkis, ke lin konstante
turmentas mondaj tentoj. Por liberigi sin de ili, li levis la manon, kaj
tiel li tenas
gxin gxis nun. Pli gxuste dirite, gxi jam ne mallevigxas delonge, cxar
gxi perdis sian funkcion.
  “Unue gxi doloris”, - la sankta viro konfesas, sed poste li
alkutimigxis al cxi tiu stato, kaj la mano iom post iom liberigis lin de
fizika sufero.
  Malgraux lia sekulara pasinteco, en la urbo Haridwar, dum la pilgrimaj
ritoj de Kumbh Mela (unu el la plej grandaj amasaj religiaj eventoj en
la mondo), Amar Bharati estas respektata. Plie,
li inspiris aliajn Sadhuojn levi la manojn por harmonio kaj paco, iuj el
ili eltenis dum sep, dek tri kaj ecx dudek kvin jarojn.
  Iuj kredas, ke Amar Bharati levis la manon en la nomo de paco sur la
Tero, cxar li tre maltrankviligxis pri la multaj militoj kaj cxiaj
malpacoj sur nia
bela planedo. Cetere ankaux multaj el liaj sekvantoj levis la manojn en
la nomo de paco kaj nun vivas en cxi tiu stato. Iuj jam dum 25 jaroj, do,
Amar havas indajn discxiplojn.f
  La Sadhuo mem klarigas sian agon jene:
“Mi faras tion, kion multaj sanktuloj faris antaux mi. Cxi tio estas
urdhaman tapasya, speco de servo al Dio, kiam vi dedicxas kaj donas al
li parton de via fizika
korpo. Mi donis mian manon, Gxi estas nur spirita tradicio. "
  Amar Bharati estas de temp’al tempo intervjuita, sed li ne volas
paroli pri sekulara vivo, kiel aliaj asketoj. Lia spirita mesagxo
fokusigxas je krueleco de la moderna mondo, pri gxiaj kvereloj kaj
militoj, kaj ankaux pri kiel homoj detruas siajn amatojn. Kaj la plej
grava afero estas vivi en paco kaj harmonio. Kiam oni demandis la
sadhu-on pri la mano, cxu gxi doloras, Amar respondas, ke dum la unuaj
jaroj muskoloj kaj artikoj tre doloris, sed li alkutimigxis. Klarigante
sian agon, li diras, ke li faras la samon, kion faris multajsanktuloj
antaux li, tiel Amar dauxrigas la tradicion.
  En hinda kulturo, "Sadhuoj" estas sanktuloj, joguloj kaj asketoj, kiuj
ne strebas atingi tri celojn en la vivo laux hinduismo: atingi darmon
(devo), artha
(materia ricxigxo), kama (senta kontentigxo).
  Unu el cxi tiuj sanktuloj estas Amar Bharati Baba.
  Cetere, decidis imiti lin aliaj religiemaj fanatikuloj, kiuj tenis
sian manon levita en la gloro de Sxivao. Sed praktike neniu eltenis cxi
tiun provon. Estas nur tri viroj en la mondo, kiuj tenas siajn manojn
dum 25, 13 kaj 7 jaroj.
  Iuj povus pensi, ke tio estas facila. Sed ordinara homo ne eltenas
tion ecx se li tenas sian manon dum 10 minutoj. Post iom da tempo li
komencos sperti turmentan muskoldoloron.
  Laux Amar. en cxi tiu situacio li gajnis multe pli ol li perdis.
Cxiukaze li sukcesis harmonii kun sia propra memo. Nu, krome, kiu estis
Amar antauxe? Nekonata oficialulo, patro kaj edzo. Nun li estas fama tra
la tuta Hindujo, li havas dekojn da adeptoj, kiuj admiregas Amar-on
preskaux same. kiel Sxivaon. Vere, ripeti lian heroajxon signifas vivi
44 jarojn kun la mano supren. - neniu sukcesis ankoraux. Sed temas ja ne
pri la rekordo mem!
  Kvankam ekzistas neniu dokumenta indiko ke Amar Bharati tenis sian
manon levita la tutan tempon dum 44 jaroj, estas konata ke hindaj Sadhuoj
plenumas nekutimajn taskojn en la nomo de fido, kiel dormi starante aux
fasti dum longaj periodoj. En Hindujo estas sanktulo Prahlad Jani, kiu
dum 70 jaroj nenion mangxis kaj trinkis. Lia kazo estis kontrolita kaj
dokumentita de kuracistoj.


Literaturo
            Liven Dek
       Mikronoveloj

        Cirklo
  Konfuzita kaj senhelpa jxusnaskito, vi ploras en la teneraj brakoj de
via patrino. Nur eta pauxzo, kaj jen... vi denove ploras kiam viaj
brakoj —cxu same teneraj?—lule brakumas sxian agonion.

        Ne ekzistas verdaj steloj1
  Li deliris:
— Mi ne timas la morton, cxar mi dauxre vidos vin.
Sxi ploris, kaj per sia mano ame karesis lian frunton.
— Mi farigxos stelo - li plu deliris.
— Stelo — sxi ripetis.
— Mi farigxos stelo — li insistis,—por vacxe gardi vian dormon cxiunokte.
— Stelo... — denove sxi ripetis konfuzita.
— Kaj mi povos vidi vin, kiam vi aperos cxe la fenestro.
“Stelo. Kiel mi povus rekoni vin inter tiom da steloj?” sxi pensis, kaj,
kvazaux li estus auxdinta sxiajn pensojn, li flustris:
— Duopa stelo2.
— Duopa stelo... — sxi ripetis nekonscie.
— Jes. Verda — li aldonis antaux ol morti.
cxiunokte, kun senfina pacienco, sxi esplore rigardas la cxielon,
kvankam jam delonge sxi lernis, ke ne ekzistas verdaj steloj. Kaj
cxiunokte, senescepte, en la gxardeno, sub la sovagxa rozujo, eta kato
nigra atendas en silento sxian aperon, fikse rigardante al la fenestro
per largxe malfermitaj okuloj, vive smeraldaj.
*1 estas la titolo de prelego prezentita de la astronomo David Galadi,
kunauxtoro de la verko “La kosmo kaj ni”, okaze de la 59a Hispana
Kongreso de Esperanto.
*2 la plej multo el la steloj, observeblaj de cxe nia fenestro, estas
duopaj steloj, ecx se ni vidas ilin kiel ununura brilanta objekto.

       Senespero
Ili tostas, englutas unutire la likvoron, kaj arde fordonas sin unu al
la alia per lasta brakumo el kataklisma sento.
Tiel, hauxto kontraux hauxto, la paro efemere intuas1 oazon de felicxo
por ilia senespera amo, dum avancas en iliaj vejnoj, pelata de cxiu
korbato, la jxus trinkita veneno.
1 Intui : intuicii (PIV).

        Ana
  La tempo ne mizerikordis tiun nokton, kaj tagigxis.
Kun hasto de malfidela edzino, sxi forlasis miajn brakojn, postlasante
en mia lito la varman spuron de sxia korpo, kaj sur la breto de la
tualetejo, apud mia razilo, bastoneton el liprugxo.
  Delonge fridas jam la lito, sed en la noktoj mi sxminkas miajn ardajn
lipojn per sxia forgesita liprugxo, por songxi, febre songxi sxiajn
kisojn, gxis la tagigxo.

          Malfrue
  Malfrue li komprenis ke sxi estas nur maro da malgxojo, sekve li dronis.

        Atendo
  Multajn horojn poste, kiam cxiuj jam foriris, sxi ankoraux atendis cxe
la pordo de la pregxejo, meze de la vespera krepusko, absolute sola en
sia blanka edzinigxa robo.

         Amo
  "Mi amas vin", li konfesis, kaj lian gorgxon mi trancxis kun kolero de
ofendita masklo.

         Pirata
  Fascinas min sxia huligana belo. Kiel fermita kofro kusxanta en la
kelo de ankrita sxipo, mi atendas jam de jaroj ke sxi prirabu min. Sed
sxi preferas persekuti, sxturmi kaj forrabi proprietojn kaj havajxojn de
imponaj suroceanaj sxipoj. Ne vane, kiam sxi agxis apenaux 8 jarojn, sxi
diris: “Mi estos pirato”, kaj sxi eltiris el si unu okulon.

        Infano kaj fisxo

  Sur muro de la koridoro pendis granda ceramika fisxo. Gxia korpo,
konstruita el pluraj pecoj, estis tiel arangxita ke la fisxo nagxis tuj
kiam aerblovo riveris.
  Cxiutage, la infano rigardis gxin, longe, kelkfoje dum horoj, kun
largxe malfermitaj okuloj fiksitaj sur la brilaj skvamoj, la rigidaj
nagxiloj, la vosto, kaj tiu granda okulo kiu silente spionis la movojn
de la tuta familio.
  Jaron post jaro la infano kreskis obsedita de la ceramika fisxo. "Gxi
malgajas", li diris al sia patrino. Sed, anstataux respondi, la patrino
ridetis aux karesis la kapon de sia kortusxita filo.
  Tagon, la infano prenis decidon. Li dekrocxis la fisxon kaj portis
gxin al la haveno. Tie, kun facila koro, la infano jxetis la fisxon en
la maron, ke gxi libere nagxu.
Largxa, tre largxa rideto gajigis la vizagxon de la infano, kiam,
liberigita, la fisxo rapide sercxis la profundon.

         Mi havis biciklon
  Mi havis biciklon, sed mi ne memoras gxin. Eble mi agxis ses aux sep
jarojn, estis tempo de severaj mankoj, kaj biciklo devis doni al mi
apartan prestigxon en la okuloj de la ceteraj infanoj. Sed mi ne memoras
gxin. Kiukolora gxi estis? Kiaj estis la stirilo, la selo, la
reflektoro? Cxu gxi havis postlumon? Kaj kotsxirmilon? Nu, mi ne havas
la respondojn. Cxi aferoj, versxajne gravaj por mi en tiu tempo, mutas
jam perditaj por cxiam en la labirintoj de mia subkonscio, kaj nur eta
epizodo, bobelo febla nun en mia memoro, gardas la solan spuron kiu
restas pri tiu biciklo.
  Iam, eble estis somera vespero, mia patro malmuntis la du stabiligajn
radojn de la biciklo. Nu, vere ne la radojn mi memoras, sed la fakton ke
li demetis ilin, kaj mi, per titana strebo, supreniris la deklivon de la
kvartala placo. Cxu mi pedalis? Por triumfe descendi poste laux la
kontrauxa flanko. Nenion alian mi memoras krom la aero sur mian
vizagxon, kaj unika sento: la fragila sento de malgranda animo, kiu
tangxas la cxielon.
  Jes, mi havis biciklon. Kaj mi certas pri tio, cxar el la profundo de
mia memoro ankoraux venas al mi, de tempo al tempo, la fresxa blovo de
tiu momento da infana felicxo.

        La malsama infano
  Cxiam li sopiris esti ordinara infano, simila al la ceteraj samagxaj
infanoj. Li vestis sin kiel ili, imitis iliajn gestojn kaj irmanieron,
uzis ilian palan leksikon, iliajn fivortojn. Nokte, li pregxis kun la
espero ke Dio elauxdu lin kaj forigu lian insidan diferencon. Sed Dio
surdis al lia deziro kaj li devis vivi sub la pezo de sia malsama naturo.
  Cxi-matene li aligxis al grupo da petolemaj kunlernantoj por sturmi
persikejon. Sed, kiam li volis imiti siajn kamaradojn, kiuj gaje mangxis
la sxtelitajn persikojn kaj gardis la kernojn por semado, li rimarkis
kun malgxojo ke, anstataux kernojn, liaj persikoj entenas diamantojn.

        Facilaj taskoj
  Sparke brilas la okuloj de la infano kiam la viro parade montras al li
monbileton. La tasko tiel facilas ke la bubo senhezite kapjesas, etendas
la manojn kaj kaptas la pakon. Liaj nudaj piedoj lerte vojas en la
vivoplena bazaro, kaj neniu atentas lian magran figuron kiam la pako
ricevas lokon meze de aliaj mimetismaj pakoj.
Iom poste, englutita de la homsvarmo, la infano hopos for kun sia
bileto, la viro farigxos hasta ombro, kaj la pako sxiros la tagmezon.

          Mi fartas bone
  Li strikte cxirkauxkovras la kapon de la bebo per plasta sako, kaj
atendas... ne longe.
Liaj okuloj rigardas senemocie kiel la bebo lasas fali sian
plusx-urseton, angore svingas siajn brakojn kaj konvulsie stamfas.
Fine, kiam la eta korpo inertas, li zorge demetas la plastan sakon,
prenas la plusx-urseton el la lulilo, kaj forlasas la silentan
duonombron de la cxambro.
  Korsxiraj krioj, teruraj veoj kaj lamentoj vekas lin.
Konfuzita, li ellitigxas kaj, nuda, pasxas al la pordo.
En la streta koridoro, virino, freneza de doloro, iras kaj revenas kiel
sovagxa besto en kagxo, veante, kriante:
— Mia filo! Mia filo! Ve! Mia filo estas morta!
  Ankoraux duondorme, preskaux senvocxe, li protestas: —Sed..., panjo,
mi fartas bone...
  Murmuro en sxtormo.
  Sur la koridoro, surdas kaj blindas la sufero, dum li, sojle de sia
obskura cxambro, brakumas ankoraux pli forte sian novan plusx-urseton.

         Pasero
  Eta pasero vizitas cxiutage la minimuman korton de miaj najbaroj, kaj
mi ne povas eviti pensi pri ilia filo.
Li estis speciala infano, kiu neniam parolis, neniam ridetis. Lia
patrino sidigis lin sur eta segxo en la apenauxa korto de sia mizera
dometo, kaj tie la infano travivis siajn tagojn.
  Iam mi donis al lia patrino, por li, desegnokajeron kaj
kolorkrajonojn. Longe la donaceto kusxis sur la korto, apud la senmova
infano, sed iun tagon mi rimarkis ke li desegnas ion. Malnova binoklo
helpis min satigi mian scivolon: iom post iom, sur blanka paperfolio,
aperis la konturoj de pasero.
  Dauxre, tagon post tago, mi kontemplis plene ravita, kiel li
prilaboris sian desegnon aldonante al gxi cxiam pli kaj pli da detaloj.
  Iun matenon, neniu scias kial, la koro de la infano ne plu volis bati.
Bruna kolorkrajono forruligxis de lia maneto, kaj lia kapo falis sur la
desegnokajeron, el kiu, subite, forflugis pasero.
        (El la libro "Verdaj steloj ne ekzistas").
  Liven Dek (naskonomo Miguel Gutierrez Aduriz) naskigxis en 1950 en
Kantabrio (Hispanio). Verkisto, tradukisto, vortaristo, eldonisto,
eksmembro de Akademio de Esperanto, kunlaboranto de kelkaj revuoj,
membro de la komisiono de "Belartaj konkursoj".


      Diversaj interesajxoj

           Skarabego

  Herakla skarabo (Dynastes hercules), apartenanta al la familio de
lamelaj skaraboj, kun karakterizaj distingaj trajtoj, kun speciala formo
de la antenostrukturo,
kapabla disvolvigxi en la formo de ventumilo. La insekto, apartenas al
la specimeno Dynastes. Temas pri grandaj skaraboj, vivantaj en la
tropikaj arbaroj de Centra kaj Suda Ameriko,
trovita sur la Karibaj insuloj. Kiel la plej granda tiaspeca estajxo gxi
estas agnoskita kiel la plej granda skarabo sur la planedo. Krom gxia ega
grandeco, la skarabo, kiel la mita Heraklo, distingigxas per granda
forto, kapablas levi kaj transporti pezon 850 fojojn plia ol la propra
pezo de la insekto.
  Laux la donitajxoj, prezentitaj de oficialaj esploroj, la korpa longo
de la plej granda masklo estis 17,1 centimetroj, kaj la ino estis 8
centimetrojn longa. La grandeco de cxi tiuj skaraboj ce maskloj varias
de dek du kaj duono al 14 kaj duono da centimetroj, kun enverguro de
gxis 22 centimetroj.
  La korpo mem, de cxi tiu reprezentanto de cxi speco havas malmolan
bruston, estas kovrita per malabundaj haroj, brunflavaj. La kapo, nigra,
havas
la kornon, kiu minace elstaras antauxen, estas sufice granda kaj havas
plurajn dentojn. La dua korno, kurbita malsupren, havanta du dentojn,
kreskas
sur la antauo de la dorso. Cxi tiuj iloj estas uzataj en la batalo
kontrau konkurantoj, sercado de mangxajxo aux bataloj por ino.
  Uzante siajn potencajn kornojn, la skarabo kaptas la kontrauxulon per
tentakloj, kunpremas siajn elitrojn kaj asertas sian superecon. Depende
de mediaj kondicxoj - humideco kaj temperaturo, La kolora gamo povas
variigxi de nigra gxis nuancoj de flava. Male al maskloj, la ino,
kiu estas nigra, ne havas kornojn. Entute estas priskribitaj 12
subspecioj de ci tiuj reprezentantoj de la besta regxlando.
  Ilia habitato estas: Martiniko en Karibio, Bolivio, Brazilo, Belizo,
Venezuelo kaj Gvadelupo. Krome, goliatajn skarabojn vi povas
renkonti en Honduro, Dominika Respubliko, Peruo kaj Panamo, Nikaragvo,
Kostariko, Meksiko kaj Trinidado.
  La mangxajxo por la Herakla skarabo estas la tro maturaj fruktoj,
kiujn gxi trovas sur la tero. Foje, unu frukto povas suficxi por kelkaj
tagoj gxis kiam gxi ne estos tute elsucxita de la insekto.
Se necese, cxi tiu insekto povas surgrimpi arbon. Por tio, li uzas
ungegoj sur gxiaj artikoj. Se necese, sercxante
fonto de nutrajxo, la insekto transflugas.
  Fine de la seksparigxa procezo la ino kapablas demeti gxis cent ovojn.
Por la procezo, sxi uzas kavojn en la ligno
de putraj arboj. Ligna polvo servas kiel nutrajxo por la skarabaj
larvoj, kiuj, atinginte sian plenan disvolvigxon, longas gxis 18
centimetroj,
kaj pezas gxis cent gramojn. Laux tempaj parametroj, la evoluaj stadioj
estas: ovoj - ene de unu monato, larvoj - unu kaj duono gxis du jaroj,
kaj krizalidoj - cxirkaux ses semajnojn. La imago (plenkreskulo) vivas
gxis ses monatojn - cxi tie finigxas la vivciklo.

         Fotilo por skaraboj
  Estis kreita fotilo, kiu povas esti alligita al insekto
Usonaj ingxenieroj kreis miniaturan fotilon kun blutoeth-modulo, kiu
povas esti alligita al la dorso de skarabo por fari bildojn de la vivo
de la insekto je distanco de gxis 120 metroj.
   La sendrata fotilo pezas nur 250 miligramojn, do, insektoj povas
facile movigxi kun cxi tiu sxargxo.
La inventajxo jam estis provita sur skaraboj. Ili estis observataj dum
la tuta jaro.
Skaraboj kun gvatosistemo sur la dorsoj rampis sur gruzon, grimpis
arbojn kaj sukcese venkis aliajn obstaklojn. Laux la auxtoroj de la
studo, inteligentaj telefonoj havis mikrokameraojn dum longa tempo, sed
la cxefa malfacilajxo de la projekto "GoPro por Skaraboj" estis la
elektroprovizo - la fotilo bezonas miniaturan baterion, kiu ne tiel
facile reduktigxas al la bezonata grandeco.
Sed la scienculoj sukcesis solvi la taskon kaj ecx ekipi la fotilon per
rotacia mekanismo, kiu ebligas insektojn pafi sensaciajn panoramojn.
Estonte, helpe de tiaj sistemoj, eblos fari esploradojn de la sovagxa
naturo je fundamente nova nivelo.

         Kiom da larmojn ni versxas?
   Gxi ne suficxas por "larma lago", sed 70 gxis 100 litroj povus esti
kunigita. La gutoj de larmoj konsistas el akvo, proteinoj, enzimoj kaj
cxirkaux naux procentoj da salo. Veraj emociaj larmoj enhavas pli da
proteino ol refleksaj larmoj kiuj aperas en niaj okuloj, kiam ni
sensxeligas cepojn. Kaj ili povas ruligxi laux la vangoj, kiam grandaj
emocioj kiel malgxojo aux gxojo efikas la vegetativan nervosistemon.

Speciala banano kreskas en Havajo. La Java banano, ankaux konata kiel
Glacia banano, havas bluan hauxton, argxentajn bluajn foliojn kaj
grandajn rugxajn
florojn. La matura karno estas hel-flava kaj havas kreman konsistencon.
La gusto similas al tiu de vanila glaciajxo. La
ekskluziva planto kreskas ankaux en Filipinoj kaj
Figxiaj Insuloj.


         Forpaso
  La 4-an de novembro pro la damnita koronvirusa malsano en sia 80-a
vivjaro forpasis Boris Aleksejevicx Zozulja (Rostov-Don), vidanta fidela
esperantisto, dumviva membro de UEA. Li estis vera blindul-amiko, kiu
partoprenis preskaux cxiujn niajn esperantajn arangxojn, kaj li cxiam
ion interesan kontribuis. Tiu vivogxoja, bonhumora kaj tre helpema
persono por cxiam restos en niaj koroj.
             A. Masenko